YUVISH VOSITALARI VA ULARNING SALOMATLIGIMIZGA QANDAY TA'SIR QILADI?
Sizning turmush tarzingizda bo'lishi kerak bo'lgan ajralmas narsalar qatoriga qanday yuvish vositalari kiradi? Ushbu yuvish vositalarining atrof-muhit va inson salomatligi uchun qanday xavflari bor? Ushbu xavflarni minimallashtirish uchun nima qilish kerak?
Kir yuvish mashinalari, idishlarni yuvish mashinalari, shaxsiy parvarishlash vositalari va atrof-muhit maishiy tozalashda keng qo'llaniladigan ushbu kimyoviy moddalarni uzoq va sinchkovlik bilan o'rganishimiz va tanlashimiz kerakligini eslatib o'tmoqchimiz.
Prof.Dr Ismet Dokmedining bu mavzuda yozgan maqolasida aytganlari juda muhim:
– Inson va boshqa tirik mavjudotlarning yashash muhiti bo‘lgan suv, havo va tuproqning turli sintetik moddalar va boshqa zaharli chiqindilar bilan tez ifloslanishi sanoat texnologiyalarining rivojlanishi bilan bir vaqtda dunyoning ko‘plab hududlarini yashash uchun yaroqsiz holga keltirdi. Sog'lom hayotimiz uchun ajralmas talab bo'lgan tabiatning ifloslanishi nazoratsizlik, notekis urbanizatsiya, aholining tez o'sishi yoki tasodifiy sanoatlashgan mamlakatlarda jamiyatning yetarli darajada ta'lim va ma'rifatga ega bo'lmaganligidan kelib chiqadigan atrof-muhitni muhofaza qilish uchun ehtiyot choralarini ko'rmaganimiz tufayli ma'suliyatsizlik natijasida maksimal darajada oshib bormoqda. U aytganidan so‘ng: “G‘alati, vahima ichida bo‘lgan odamlar o‘zlari yaratgan bu manzara qarshisida yechim izlay boshlaydilar va natijada o‘zlarini va avlodlarini buning uchun to‘lashga majbur qiladilar”.
– So‘nggi paytlarda yuvish vositalarining tabiatga, inson salomatligiga zarari jamoatchilik tomonidan qiziqish va xavotir bilan muhokama qilinmoqda. E’tiborsizlik va mas’uliyatsizlik natijasida vujudga kelgan, deb hisoblagan atrof-muhitning ifloslanish muammosi hozirgi avlod kelajak avlodlarga qoldiradigan yomon merosdir. U o'z bayonoti bilan muammoning avlodlar uchun muhimligini ta'kidlaydi.
Kundalik hayotimizda yuvish vositalarining o'rni haqida:
“Ushbu asrning boshlarida sovun ishlab chiqarishda foydalaniladigan yog‘larning tanqisligi boshqa tozalash vositalarini topish bo‘yicha tadqiqotlar boshlanishiga olib keldi. Xom neftdan sintetik usulda olingan yuvish vositalarini ishlab chiqarish boshlandi. Ayniqsa, 2-jahon urushi yillarida Yevropa va Amerikada keng qoʻllanilgan Sintetik tozalagichlar yuqumli kasalliklar tarqalishining oldini olish va tozalash ishlarida katta qulaylik yaratdi. Biroq ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi va bu moddalarning atrof-muhitga qasddan chiqarilishi natijasida 1960-yillarda AQSH kabi baʼzi Gʻarb mamlakatlarida yuvish vositalari atrof-muhitning ifloslanishida muhim rol oʻynaganligi aniqlandi. Shu munosabat bilan bir qator chora-tadbirlar, uning tarkibidagi sirt faol moddalar kir yuvish kukuniga tozalash xususiyatini beradi. Ishlab chiqaruvchilar, asosan, bu qimmatbaho moddalarni past stavkali (10-30%) yuvish vositalarida ishlatadilar, buning o'rniga ular suvga arzon, yomon eriydigan noorganik moddalarni aralashtiradilar. Masalan: bentonit, kaolin, turli tuzlar, kislotalar va silikatlar yuvish, tozalash xususiyatiga ega. Yuvish vositasi tarkibidagi biologik parchalanmaydigan moddalarning nisbati (biologik parchalanish, biodegradatsiya) atrof-muhitning ifloslanishi va sog'likka zarar etkazish ko'rsatkichidir. Bu moddalar suvda va tuproqda parchalanmaydi va daryolar orqali ko'l va dengizlarga tushib, tirik mavjudotlar va ular bilan oziqlanadigan odamlarning sog'lig'iga tahdid soladi. So'nggi 25 yil ichida tez biodegradatsiyaga ega sirt faol moddalar va qo'shimchalar ko'plab mamlakatlarda yuvish vositalarini ishlab chiqarishda ishlatilgan. Lineer alkil benzol (LAB) sirt faol moddasi va shunga o'xshash tuzilishga ega bo'lgan yuvish vositalari birinchi navbatda yuvish vositalarini ishlab chiqarishda afzal ko'riladi, chunki ular suvda va tuproqda tezroq biologik parchalanadi. Masalan, AQSHda 1963 yildan beri LAB dan boshqa kir yuvish vositalariga sirt faol moddalar qoʻshish noqonuniy hisoblanadi”.
Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan yuvish vositalariga yaqin vaqtgacha qo‘shilgan Dedosilbenzol (DDB) sirt faol moddasi kimyoviy tuzilishida kuchli siklik guruhlarni o‘z ichiga olganligi sababli bakteriyalar va fermentlar ta’sirida suv va tuproqda erishi juda qiyin, shuning uchun u tabiatda asta-sekin to'planadi. Ushbu xavfli tendentsiyani to'xtatish uchun DDB taqiqlangan va uning o'rniga LAB ishlatilgan.
Yuvish vositasida sirt faol moddasiga qo'shimcha ravishda ko'pgina qattiq moddalar ham mavjud bo'lib, ular tozalash, oqartirish, yumshatuvchi, ko'piklash, oqartirish yoki antiseptik xususiyatlarni ta'minlaydi, ularning tarkibi sezilarli darajada (70-90%), oziq-ovqat va boshqa moddalar bilan iste'mol qilinganda ham. Sirt faol moddalar shaklida, to'qimalarning tirnash xususiyati orqali salbiy ta'sir va yon ta'sirga olib kelishi mumkin. Adabiyotda ko'plab saraton kasalliklari to'qimalarning doimiy tirnash xususiyati tufayli yuzaga kelishi mumkinligi haqida xabar berilgan. Bundan tashqari, o'pka shikastlanishi, pnevmoniya, allergik reaktsiyalar, markaziy asab tizimi kasalliklari, yurak, buyraklar va qon tomirlari, endokrin va immun tizimining buzilishi kabi jiddiy kasalliklar manbai, qo'shimchalar ishlab chiqarishda qo'llanilishi mumkin.
Foydalanish vaqtida aloqa qilish natijasida tanamizga kiruvchi yuvish vositasi miqdori uning keltiradigan zarari jihatidan muhimdir. Ta`kidlanishicha, AQShda kuniga inson organizmiga kiruvchi yuvish vositasi sirt faol moddasi 0,3-3 mg dan oshmaydi va mamlakatimizning ayrim hududlarida olib borilgan tadqiqotlarda hatto ichimlik suvida ham yuvish vositalarining juda ko'pligi aniqlangan.
Bizning tanamizga kiruvchi yuvish vositalarining kunlik miqdori noma'lum bo'lishiga qaramasdan, bu juda yuqori darajada bo'lish ehtimoli yuqori. Shu sababli, mamlakatimizda eng tez biodegradatsiyaga ega bo'lgan yuvish vositalaridan foydalanish ayniqsa muhimdir.
Binobarin, tsivilizatsiya talabi bo‘lgan tozalash ishlarimizda qo‘llayotgan yuvish vositalarining ajralmas afzalliklari bilan bir qatorda, atrof-muhitni ifloslanishdan va ayniqsa nuqtadan asrash uchun ularni ishlab chiqarishni nazorat ostida ushlab turish nihoyatda muhimdir. sog'ligimiz nuqtai nazaridan. Sog'liqni saqlash vazirligi salomatlik va atrof-muhitning ifloslanishi uchun eng kam zararli komponentlarni aniqlashi kerak va yuvish vositalarini ishlab chiqarish ushbu standartdan tashqariga chiqmasligi kerak.
Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchilarning yuvish vositalaridan foydalanishni rag‘batlantirishga qaratilgan reklama kampaniyalari bo‘rttirilganligi va haqiqatni aks ettirmasligi iste’molchini o‘ylantirib qo‘yadi: “Agar u o‘ta yuqori tozalashni ta’minlasa, barcha qattiq kirlarni yo‘q qila olsa, nega bunday qilish kerak? ularning formulasi har oy yangilanib yoki takomillashtirilganligini ko'rsatishga harakat qilish kerak emasmi reklamada?
Oziq-ovqat sanoati muhandisi Ismoil Erbay tomonidan bizga yuborilgan maqolada:
“Asosiy sintetik tozalash vositalari kir va idish yuvish vositalari” suyuq sovun va shampunlardir. Suyuq sovunlar idishlarni yuvish vositalari va shampun xom ashyosining nisbati bu sovunning suyuq shakli emas.
Ushbu tozalash vositalarining tarkibidagi kimyoviy moddalar inson tanasining uglerod tuzilishini yo'q qilib, davolab bo'lmaydigan kasalliklarni keltirib chiqaradi. Agar siz sintetik tozalagichlarni tanangizga tegmasligini istasangiz, quyidagilarni qilishingiz kerak:
1-Kir yuvish mashinasida: Kirlarni 8000 kg (8 tonna) suvda yuvishingiz kerak.
2- Idish yuvish mashinasida: Idishlarni 6000 kg (6 tonna) suvda yuvishingiz kerak.
3- Banyoda: Agar shampun yoki tana yuvish vositasidan foydalansangiz, tanangizni 2000 kg (2 tonna yoki 250 o'rta chelak) suvda yuvishingiz kerak.
Kichkina bolani tomoq infektsiyasiz o'stira oladigan ona bormi? Ishoning, buning asosiy sababi idishlarni yuvish vositalaridir.
Ushbu mahsulotlardan foydalanganda yana bir ta'sir atrof-muhitning ifloslanishidir. Ulardagi kimyoviy moddalarning asosiy xususiyati shundaki, ular kislorodni o'zlari bo'lgan joyda iste'mol qiladilar. Kislorodsiz hayot bo'lmaydi.
Manbalar:
- Atrof muhit va yuvish vositalari. Prof.Dr Ismet Dokmedji
- Suv-sovun-yuvish vositasi. Ismoil Erbay
- The Toxic Dangers of Typical Laundry Detergent (Oddiy kir yuvish vositalarining toksik xavfi)
- A Brief History of Soap and its Impact on the Environment (Sovunning qisqacha tarixi va uning atrof-muhitga ta'siri)
